door Dorien Zandbergen

Op 10 september 2015 wordt in Pakhuis de Zwijger, in het kader van Urban Movies, de film Smart City. Op zoek naar de slimme burger vertoond, die na de screening op deze Gr1p website te zien is. Deze film is het resultaat van een samenwerking tussen filmmaker Sara Blom en mijzelf. De bedoeling van de film is om mensen uit te dagen mee te denken over een onderwerp dat over het algemeen als te complex en te ‘technisch’ wordt ervaren: de snelle digitalisering van de samenleving, en vooral de huidige ambitie van veel wereldsteden om een ‘slimme stad’ te worden.

Na afloop van een aantal voorvertoningen bleek dat deze opzet gelukt lijkt: er ontstonden levendige gesprekken over een grote verscheidenheid aan thema’s. Van vraagstukken over digitale in-en uitsluiting, tot de zin of onzin van bepaalde nieuwe digitale producten, diensten en services, tot de mogelijkheden en onmogelijkheden om burgers bij digitale innovatie te betrekken en om controle te houden over je data in de toekomstige digitale samenleving. Hier nog even op een rijtje welke interventies we met deze film willen maken op het gebied van Smart City ontwikkeling.

Reflectie en Interventies

Het idee van de slimme stad is dat steeds meer objecten in een stad uitgerust zijn met sensoren die van alles kunnen meten. Ingebed in bijvoorbeeld het wegdek, op lantaarnpalen, in vervoersmiddelen en de kleding van mensen verzamelen deze objecten allerlei informatie over gebeurtenissen in de stad. De hoop is dat op die manier vraag en aanbod van diensten en producten – op het gebied van verkeer, gezondheid, energie en entertainment etc. – beter op elkaar afgestemd worden. Via apps kunnen toeristen in Amsterdam bijvoorbeeld zien hoe lang de rij is voor het Van Gogh museum en besluiten hun eigen bezoek nog even uit te stellen tot een rustiger moment. Of auto’s met sensoren krijgen automatisch een alternatieve route voorgeschoteld bij opkomende verkeersdrukte.

Nu we aan de vooravond staan van nog grootschaliger ‘dataficatie’ van de publieke ruimte, met Amsterdam als stad die daarin voorop wil lopen, is deze film bedoeld als reflectie en interventie op die ontwikkeling. Gesprekken over technologische ontwikkeling vinden vaak plaats binnen kleine groepen mensen in exclusieve settings, terwijl de hele samenleving de effecten van deze ontwikkelingen voelt. De eerste interventie die deze film wil maken is dan ook om het thema bespreekbaar te maken op een manier die toegankelijk is voor een breder publiek. Gebruik makend van de unieke mogelijkheden die film daarvoor biedt, gaan groepen mensen die elkaar niet snel tegen zullen komen met elkaar ‘in gesprek’ over digitalisering.

Bevragen van aannames over digitale ontwikkeling

Ten tweede willen we door verschillende groepen mensen deel te laten nemen aan het gesprek over de slimme stad een aantal gangbare aannames over digitale ontwikkeling op hun kop zetten:

“Iedereen is digibeet”

Onderdeel van het optimistische ideaal van de Smart City is dat mensen door middel van de data die waargenomen en gevisualiseerd worden door sensoren steeds beter begrip krijgen van de wereld om hen heen zodat zij, uiteindelijk, meer invloed op hun omgeving kunnen uitoefenen. Dat zij, met andere woorden, slimme burgers, smart citizens, worden. Daarbij wordt van mensen die niet goed om kunnen gaan met digitale technologie – de zogenaamde digibeten – verwacht dat ze zichzelf onderwijzen om toch mee te kunnen komen. Maar, zo vragen wij ons af met deze film, zijn wij eigenlijk niet allemaal digibeet in deze wereld met continu nieuwe, veranderende technologieën? Veel mensen weten wel ongeveer hoe ze hun smartphone moeten bedienen, maar wie snapt er nog wat er allemaal gebeurt ‘onder de motorkap’ van deze apparaten? En als het inderdaad zo is dat we allemaal digibeet zijn, wat zegt dat dan over een samenleving die desondanks haar ‘slimheid’ afhankelijk maakt van deze technologieën?

Apps en het belang van sociale context

Er bestaat een neiging om sociaal beleid in de slimme stad steeds meer te faciliteren door middel van digitale technologieën. Mensen die bijvoorbeeld hun baan zijn kwijtgeraakt wordt vaak aangeraden zichzelf te ‘upgraden’ met cursussen digitale vaardigheden, om zo hun kansen op de arbeidsmarkt te vergroten. Het argument dat we daar met deze film aan willen toevoegen is dat ook in de digitale samenleving digitaal onderwijs en de beschikbaarheid van apps niet het absolute verschil uitmaken tussen machtig en onmachtig zijn. Ook in de slimme stad spelen leeftijd en sociaal-culturele context een belangrijke rol bij in- en uitsluitingsprocessen. Elke vorm van sociaal beleid in de slimme stad zou daar actief rekening mee moeten houden, bijvoorbeeld door bij innovatietrajecten al in een vroeg stadium rekening te houden met de leefwerelden van meer verschillende groepen mensen.

Institutionele verwevenheid

Het is een gangbaar idee dat digitale technologie niet inherent goed of slecht is, maar dat we er als samenleving zelf voor kunnen kiezen hoe we het vorm geven. Een slimme stad kan bijvoorbeeld aan de ene kant ruimte bieden aan een groep burgers die de luchtkwaliteit in hun stad meten en met elkaar delen; en aan de andere kant overheden en bedrijven faciliteren om burgers in de gaten houden met camera’s, sensoren of met algoritmen in browsers en apps. In veel gesprekken over Smart City ontwikkeling worden deze twee varianten gepresenteerd als onderdeel van een strijd, waarbij wij als burgers kunnen kiezen voor het ene of het andere scenario. Met deze film willen we laten zien dat de werkelijkheid complexer is dan dat. We laten de sterke verwevenheid zien tussen bottom-up, activistische Smart City experimenten en het internationale domein van bedrijven en overheden die een heel andere, meer commerciële en controlerende visie kunnen hebben op de Smart City. Wat zegt deze institutionele verwevenheid over de mogelijkheden en beperkingen van digitaal activisme in de slimme stad?

Droom versus praktijk 

Het is een gangbaar idee dat digitale technologieën nou eenmaal betere oplossingen bieden voor de vraagstukken van deze tijd. In sommige gevallen is dat ook zo, maar een vraag die de film stelt is of we wel in staat zijn om nieuwe ontwikkelingen nuchter en objectief te beoordelen. Het lijkt erop dat ook als technologieën niet werken zoals we willen, de droom over die technologie recht overeind blijft. Een gevolg van deze toekomstgerichtheid kan zijn dat daadwerkelijke problemen in de huidige digitale samenleving gebagatelliseerd worden. De digitale worstelingen, uitsluitingen en privacy-schendingen die in het huidige moment worden veroorzaakt door digitale technologische ontwikkelingen worden gekenschetst als tijdelijk, voorbijgaand en als iets dat zich vanzelf oplost.

 

Realistischer antwoorden

De bedoeling die ik heb met het stellen van deze vragen is niet om technologie af te zweren, om het belang van digitaal onderwijs te ontkennen, of om het doen van experimenten te verbieden. Integendeel, ook een nieuw, idealistisch onderzoeksproject dat ik samen doe met een aantal andere wetenschappers en hackers, is gericht op experimenteren en de ontwikkeling van nieuwe technologie. Maar ik hoop wel dat de hype van de slimme stad plaats gaat maken voor een meer realistische, sociale en bewustere benadering.